Ses Olayları
- Ünsüz Sertleşmesi
- Ünsüz Yumuşaması
- Ses Düşmesi
- Ses Türemesi
- Ünlü Daralması
Sözcükler ek alırken ya da birbirleriyle birleşirken bazı ses değişmelerine uğrar. Bu değişmelere ses olayları denir.
Sözcükteki ses olaylarını doğru belirleyebilmek için sözcüğün kökü bulunup ekleri ayrılmalı ve sözcükte ne gibi ses değişiklikleri olduğuna bakılmalıdır.
Örnek:
Dolaba baktın mı? (Dolap – a ”p” harfi ”b” harfine dönüşmüştür)
Beni reddetti. (Sepet -de ”d” harfi ” t” olmuştur)
Ünsüz Sertleşmesi(Ünsüz Benzeşmesi)
Bir sözcükte yan yana gelen ünsüzlerin sertlik – yumuşaklık yönünden uyumlu olmaları gerekir. Sonunda sert ünsüzlerden (f, s, t,k, ç, ş, h, p) biri bulunan sözcüklere yumuşak ünsüzlerden (c, d, g) biriyle başlayan bir ek getirildiğinde eklerin başındaki yumuşak ünsüzler sertleşerek ”ç, t, k” ye dönüşür. Bu değişmeye ünsüz sertleşmesi denir.
Örnek:
hedef + de hedefte
ilaç + da ilaçta
bas + gın baskın
savaş + cı savaşçı
bit + gin bitkin
silah + da silahta
yastık + da yastıkta
çorap + dan çoraptan
Sayılara ,özel isimlere ve kısaltmalara gelen eklerde de ünsüz sertleşmesi kuralına uyulur.
Örnek:
453 + de 1453’te
Murat + da Murat’ta
TÜBİTAK + da TÜBİTAK’ta
Ünsüz Yumuşaması
Sert ünsüzlerden ( p, ç, t, k) biriyle biten sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde sözcüğün sonundaki sert ünsüz yumuşar ve ” b, c, d, g, ğ” olur. Bu ses olayına ünsüz yumuşaması (değişimi) denir.
Örnek:
kitap + ı kitabı
topaç + ı topacı
kağıt + ı kağıdı
beşik + i beşiği
Bazı tek heceli sözcüklerde ünsüz yumuşaması olmaz.
top – u topu süt-üm sütüm
tek-i teki ip-iniz ipiniz
Bazı yabancı sözcülerde ünsüz yumuşaması olmaz
hayat-ım hayatım millet-in milletin
hukuk-u hukuku hürriyet-i hürriyeti
Özel adlarda, söylerken yumuşama olur ama bu yumuşama yazarken gösterilmez.
Gaziantep-in Gaziantep’in
Tarık-a Tarık’a
Ses Düşmesi
Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)
Dilimizde ünlü düşmesi farklı nedenlerle gerçekleşir.
* ikinci hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan sözcüklerin birçoğuna ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde ikinci hecedeki dar ünlü düşer.
Örnek:
Koyun Koynu
Ömür Ömrü
Hüküm Hükmü
Fikir Fikri
Beniz Benzi
Ünsüz Düşmesi
Dilimizde farklı nedenlerden dolayı ünlü düşmesi olur. Sonunda ‘’k’’ ünsüzü bulunan bazı
sözcüklere ‘’-cik / cek’’ ekleri getirildiğinde sözcüğün sonundaki ‘’k’’ ünsüzü düşer.
Örnek:
Çabuk -cak çabucak
Bebek -cik bebecik
Alçak -cık alçacık
Ayak -cık ayacık
Sonunda ‘’k’’ ünsüzü bulunan bazı sözcüklere ‘’-l’’ yapım eki getirildiğinde Sözcüğün sonundaki ‘’ k’’ ünsüzü düşer.
Örnek:
Yüksek -l yüksel(mek)
Küçük -l küçül(mek)
Ufak -l ufal(mak)
Alçak -l alçal(mak)
Ses Türemesi
Ünlü Türemesi
Tek heceli bazı sözcüklere ‘’-cık / -cik’’ eki getirildiğinde ortaya fazladan bir ünlü çıkar.
Örnek:
Bir -cik biricik
Genç -cik gencecik
Öp -cük öpücük
Gül -cük gülücük
“m, p, r, s” ünsüzleriyle pekiştirme yapılırken bazı sözcüklerde ünlü türemesi olur.
Örnek:
Yalnız yapayalnız
Sağlam sapasağlam
Gündüz güpegündüz
Çevre çepeçevre
Ünsüz Türemesi
Dilimize Arapçadan giren bazı sözcüklerle birleşik sözcük oluştururken ünsüz türemesi olur.
Örnek:
His etmek hissetmek
Red etmek reddetmek
Af olmak affolmak
Hal olmak hallolmak
Dilimizde bazı sözcüklere ünlüyle başlayan ek getirildiğinde ünsüz türemesi olur.
Örnek:
Sır -ım sırrım
Hak -ın hakkın
His -i hissi
Af -ım affım
Ünlü Daralması
‘’a, e’’ geniş ünlülerden biriyle biten sözcüklere ‘’yor’’ şimdiki zaman eki getirildiğinde bu geniş ünlüler daralır ve ‘’ı, i, u, ü’’ ye dönüşür. Buna ünlü daralması denir.
Örnek:
Bekle -yor bekliyor
Boya -yor boyuyor
Atla -yor atlıyor
‘’-yor’’ ekinin dışında sadece de(mek) ve ye(mek) eylemlerinde ‘’y’’ kaynaştırma harfinin etkisiyle daralma olur.
Örnek:
De-y-en diyen
ye-y-ince yiyince
De-y-ecek diyecek
**SES OLAYLARI**
Başlıklar:
I. Ses Nedir?
II. Ses Olayları
III. İletken ve Yalıtkanlar
I. SES NEDİR?
Ses, bir cismin titreşimi sonucunda ortaya çıkan ve insan kulağı tarafından duyulan bir olaydır. Ses dalgaları aracılığıyla yayılır ve kulak zarımızın titreşmesiyle duyulur.
II. SES OLAYLARI
Ses olayları, sesin farklı nesnelerle etkileşimini ifade eder. Ses olaylarını şu şekilde sıralayabiliriz:
1. Yankı: Sesin bir engel üzerine çarpıp geri dönmesidir. Örneğin, bir dağın yamacında çıkardığınız bir sesin geri dönmesi yankı olayıdır.
2. Boğumlanma: Sesin bir boru, tel veya yay gibi uzun ve ince nesnelerde oluşan titreşimlerdir. Örneğin, gitar tellerini çalmak boğumlanma olayını gösterir.
3. Yansıma: Ses dalgalarının bir yüzeye çarptıktan sonra geri yansımasıdır. Örneğin, odadaki sesin duvara çarparak geri gelmesi yansıma olayıdır.
4. Kırılma: Sesin bir ortamdan diğerine geçerken yön değiştirmesidir. Örneğin, suyun içindeki bir cismin sesinin havadaki sesinden farklı duyulması kırılma olayını gösterir.
III. İLETKEN VE YALITKANLAR
Ses, bir ortam aracılığıyla yayılır. Sesin hızı farklı ortamlarda değişiklik gösterir. İletken ve yalıtkanlar sesin yayılmasını etkiler.
1. **İletkenler:** Katılar ve sıvılar sesi iyi ileten ortamlardır. Örneğin, tahta, metal veya su gibi maddeler sesi iyi iletir.
2. **Yalıtkanlar:** Gazlar sesi iyi iletemez. Bu nedenle hava sesi iyi iletmeyen bir yalıtkan olarak kabul edilir. Gazların yoğunluğu arttıkça sesin hızı da artar.
Tablo: Sesin Yayılma Hızı
| Ortam | Hız (m/s) |
| ——- | ——— |
| Havada | 343 |
| Suda | 1498 |
| Çelikte | 5960 |
Tabloda da görüleceği gibi, sesin yayılma hızı ortama göre değişir. Havadaki ses en yavaş yayılırken, suda ve çelikte ise daha hızlı yayılır.
Bu şekilde, ses olaylarını ve sesin yayılmasını inceledik. Sesin etkileyici özellikleri ve etkileşiminin çeşitliliği, fizik alanında önemli bir konudur.
