Bu yazıyı okuduğunuzda Beş duyu organımızı kullanarak maddeyi niteleyen temel özellikleri açıklayacak, Maddenin katı, sıvı ve gaz hâllerini tanıyarak bunlara örnekler verecek, Farklı maddelerin kütle ve hacimlerini ölçecek, Madde ve cisim arasındaki farkları açıklayacak, Saf madde ve karışımları tanıyarak karışımları ayırma yöntemlerini keşfedecek, Karışımları ayırmanın ekonomik değeri hakkında bilgi sahibi olacaksınız.4. Sınıf Maddeyi Tanıyalım Konu Anlatımı, Maddeyi Tanıyalım Konu Anlatımı,4. Sınıf Fen Bilimleri konu anlatımı

Maddeyi Tanıyalım

• Maddeyi Niteleyen Özellikler
• Maddenin Ölçülebilir Özellikleri
• Maddenin Isı Etkisiyle Değişimi
• Maddenin Halleri ve Özellikleri
• Madde ve Karışım

Maddeyi Niteleyen Özellikler

Suda Yüzme ve Suya Batma

Suda yüzme ve batma, maddeleri niteleyen temel özelliklerden biridir. Örneğin bir cam bilye suya atıldığında hemen batarken bir parça strafor köpük suda yüzer. Bu durumu bir duyu organımız olan göz
ile gözlemleriz.

Suyu Emme ve Emmeme

Maddeyi niteleyen özelliklerden biri de suyu emip emmemesidir. Sünger, kâğıt ve pamuk ise suyu emen maddelerdendir. Maddelerin suyu emen özelliğinden yararlanılarak havlu, peçete gibi eşyalar üretilir.

Mıknatısla Çekilme

Demir, nikel, kobalt içeren maddelerin mıknatıs tarafından çekilir. Örneğin; pusula, hoparlör, elektro motor gibi maddeler mıknatısla çekilme özelliğinden yararlanılarak yapılmıştır. Çivi, raptiye, çatal, kaşık mıknatıs tarafından çekilirken; tahta, alüminyum, kumaş ve cam gibi maddeler mıknatıs tarafından çekilmezler.

Maddenin Ölçülebilir Özellikleri

 Kütle ve Hacim

Kütle ve hacim, maddenin ölçülebilen özelliklerindendir.

Kütle

Maddelerin ölçülebilir özelliklerinden biri, maddenin miktarıdır. Maddenin değişmeyen miktarı kütle olarak ifade edilir. Kütle, eşit kollu terazi ile ölçülür. Baskül ve elektronik terazi ile de kütle ölçülebilir. Kütlenin birimi gram ya da kilogramdır. Gram “g” ile kilogram ise “kg” ile simgelenir. 1 kg 1000 g’a karşılılık gelir.

Kütle, dünyanın herhangi bir yerinde ya da uzayda ölçülebilse bile değişmez, değeri hep aynı kalır. Maddelerin kütleleri birbirinden farklılık gösterebilir.

Sıvı bir madde eşit kollu teraziye konduğunda buradan dökülebilir.Önce sıvının konacağı kap boş olarak tartılır. Buna kabın darası adı verilir. Daha sonra kütlesi ölçülecek olan sıvı bu kaba konarak kütle tekrar ölçülür. Bu kütle brüt kütledir. Brüt kütleden darayı çıkardığımızda geriye kalan net kütle tartılan sıvının kütlesidir.

Hacim

Kütlesi olan her madde boşlukta bir yer kaplar. Maddenin uzayda kapladığı bu yer hacim olarak adlandırılır. Hacim, litre veya metreküple ifade edilir. Bir metreküp 1000 litreye, 1 litre 1000 mililitreye eşittir. Litre “L”, mililitre “mL” simgesiyle gösterilir.

1 L = 1000 mL

Sıvıların hacimleri dereceli silindir ile kolayca ölçülebilir. Ancak aynı şey katı maddeler için geçerli değildir. Bu nedenle taş, ceviz, tabak gibi katı maddelerin hacmi biraz daha farklı şekilde ölçülür.

Katı maddelerin hacmini ölçerken ise sıvı maddelerin hacminden yararlanırız.

Çevremizde birçok madde vardır. Maddeler katı, sıvı veya gaz hâlde olabilir. Bunlardan bazıları renksiz, bazıları kokusuzdur. Hangi özellikte olursa olsun tüm maddelerin belirli bir kütlesi ve hacmi vardır.

Maddenin Halleri

Maddeler katı, sıvı ve gaz olmak üzere üç farklı hâlde bulunabilir.

Katılar

Katı maddelerin belirli şekilleri vardır. Dışarıdan bir etki olduğunda katı maddelerin şekli bozulabilir. Kâğıdın katlanması, porselen kupanın kırılması, süngerin sıkıştırılması bu durumlara örnektir.

Katı maddeler genellikle akışkan değildir. Yayılma özelliği göstermezler. Belirli bir şekle sahip oldukları için bulundukları kabın şeklini de almazlar.

Fakat kum, toz şeker, tuz, pirinç gibi çok küçük taneli olan katılar, sıvılar gibi akışkandır. Ancak sıvılardan farklı olarak kendine özgü şekilleri vardır. Küçük taneli katılar bir torbaya ya da kavanoza koyduğunuzda kabın şeklini almış görünürler.

Sıvılar

Sıvı maddelerin katılar gibi belli şekilleri yoktur. Bu özellikleri sayesinde sıvılar bulundukları kabın şeklini kolayca alabilir. Sıvı maddelerin belirgin özelliklerinden biri de akışkan olmalarıdır. Bir yüzeye konulduklarında akarak yayılırlar. Bardaktan masaya dökülen suyun, masaya yayılmasının nedeni budur.

Gazlar

Gaz maddelerin bir başka özelliği ise bulundukları kabın tamamına yayıldıkları için o kabın şeklini alabilmeleridir. Gaz maddeler gözle görülmeyebilir. Ancak varlıkları hissedilebilir.

Maddenin Isı Etkisiyle Değişimi

Isınma ve Soğuma

Maddeler ısı etkisiyle ısınıp soğuyabilir. Isı etkisiyle maddenin sıcaklığının artmasına ısınma, azalmasına soğuma adı verilir.

Hal Değişimi

Maddenin katı, sıvı veya gaz hâlde olabildiğini biliyoruz. Maddeler ısı etkisiyle bir hâlden başka bir hâle geçebilir. Buna hâl değişimi adı verilir.

Kışın evlerin çatılarında oluşan buz sarkıtları havanın ısınmasıyla birlikte eriyerek sıvı hâle geçer. Katı hâldeki maddelerin ısı alarak sıvı hâle geçmesine erime adı verilir. Erime, maddenin hâl değiştirebilecek kadar ısınmasının bir sonucu olarak yorumlanabilir.

Buharlaşma sıvı maddelerin ısı etkisiyle hâl değiştirerek gaz hâline gelmesidir. Çamaşır makinesinden çıkan ıslak çamaşırlar serildikten bir süre sonra kurur. Bunun nedeni çamaşırdaki suyun buharlaşmasıdır.

Bir diğer hâl değişimi olayı da donmadır. Sıvı maddelerin ısı kaybederek katı hâle geçmesine donma adı verilir. Özellikle kış aylarında donma olayı sıkça gözlenir.

Madde ve Karışım

Maddeler bu hâllerine göre saf madde veya karışım olarak sınıflandırılır.

Yapısında kendinden başka madde içermeyen maddelere saf madde adı verilir. maddedir. Saf maddeler tek çeşit madde içerir ve ayrıştırıldığında kendinden farklı bir madde ortaya çıkmaz. Örneğin bir demir ne kadar parçalanırsa parçalansın en küçük parçası yine demir olur. Çünkü demir saf bir maddedir.

İki veya daha fazla saf madde bir araya geldiğinde ise karışımlar meydana gelir.

Karışımları Ayırma Yöntemleri

Maddeler karışımları oluştururken kendi özelliklerini kaybetmez. Bir limon, limonatanın içinde de limon özelliği gösterir. Bunu, limonatayı içtiğimizde limon tadını alarak anlayabiliriz. Karışımı oluşturan maddeler özelliklerini kaybetmedikleri için ayrıştırılabilir.

Karışımları oluşturan maddeler birbirinden farklı özellik gösterebilir. Bunları birbirinden ayırmak için de değişik yöntemler kullanmak gerekir.

Süzme

Örneğin makarna kaynayınca sudan ayırmak için süzgeç kullanılır. Makarna süzgecin üzerinde kalırken su deliklerden akar. Bu şekilde süzgeç yardımıyla makarna ve su birbirinden ayrılır. Buna süzme yöntemi adı verilir.

Süzme yöntemi, genelde katı ve sıvı maddelerden oluşan karışımları ayırmak için kullanılan bir yöntemdir. Sıvı madde süzgecin altından akarken katı madde gözeneklerden geçemeyip süzgecin üzerinde kalır.

Katı ve gaz maddelerden oluşan karışımları ayırmak için de süzme yöntemi uygulanır. Ağza takılan maskelerin ince gözenekleri havayı içeri alırken toz, sinek gibi katı maddeleri dışarıda bırakır.

Eleme

Eleme, farklı büyüklükte katı maddelerden oluşan karışımları birbirinden ayırmak için kullanılan bir yöntemdir. Eleme yönteminde ayrılacak katıların büyüklüklerinin birbirinden farklı olması gerekmektedir.

Günlük hayatta; unun içindeki yabancı maddeleri ayıklarken, inşaatlarda harç malzemelerini çakıl ve taşlardan ayırırken, karışık bakliyatları birbirinden ayırırken eleme yöntemi kullanılabilir.

Mıknatısla Ayırma

Bir karışımda demir, nikel, kobalt gibi maddeleri içeren cisimler bulunuyorsa mıknatısla ayırma yöntemi tercih edilir. Karışıma mıknatıs yaklaştırıldığında mıknatıs bu maddeleri çeker ve ortamdan uzaklaştırır. Demir tozu, kum ve talaş karışımını da bu yöntemle ayırabiliriz.

Karışımların Ekonomik Değeri

Plastik, kâğıt, metal gibi bazı maddeler kullanıldıktan sonra fabrikalarda işlenerek tekrar kullanılabilir hâle getirilebilir. Bu işleme geri dönüşüm adı verilir.

Doğadaki kaynakların sınırsız olmadığı düşünüldüğünde karışımları ayırmanın ve ayrıştırılan maddeleri tekrar kullanmanın önemi daha iyi anlaşılmaktadır.

Geri dönüşümde kullanılacak maddeleri diğerlerinden ayırmak için karışımları ayırma yöntemlerinden yararlanılabilir.